Bụi mịn - Thách thức của các đô thị
Giữa tháng 10/2025, bầu trời New Delhi (Ấn Độ) chìm trong lớp sương bụi khi chỉ số không khí vượt 200, mức rất có hại cho sức khỏe. Ở New York (Mỹ), hàng triệu người đi tàu điện ngầm hít phải lượng bụi mịn cao gấp 9 lần ngưỡng an toàn theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Từ châu Á đến châu Mỹ, bụi mịn đang trở thành mối nguy chung của toàn thế giới, là thách thức lớn nhất đối với sự phát triển bền vững của các đô thị hiện đại.
Mối đe dọa vô hình bao trùm đô thị
Tại Ấn Độ, ô nhiễm bụi mịn ở thủ đô New Delhi đã trở thành hiện tượng lặp lại hằng năm, đặc biệt mỗi khi bước vào mùa đông. Năm 2024, nồng độ bụi mịn PM2.5 trung bình ở New Delhi đạt 105 microgam/m3 không khí, cao gấp 21 lần so với mức được WHO coi là an toàn cho sức khỏe con người, vốn chỉ là 5 microgam/m3. Khí thải giao thông, bụi xây dựng, công nghiệp và khói đốt rơm rạ từ các bang lân cận, cộng thêm hiện tượng nghịch nhiệt và gió yếu, khiến bụi bị giữ lại gần mặt đất.
Tại Mỹ, nghiên cứu của Đại học New York (NYU) cho thấy, bụi PM2.5 trong hệ thống tàu điện ngầm New York cao gấp 9 lần chuẩn WHO, chủ yếu do ma sát giữa bánh xe, má phanh và ray tàu. Giáo sư Masoud Ghandehari (NYU) nhận định: “Chỉ riêng tàu điện ngầm New York với 5 triệu lượt hành khách mỗi ngày đã đủ cho thấy tác động của bụi mịn đến sức khỏe con người”. Nghiên cứu cũng chỉ ra nhóm người da màu và gốc Latinh (thường sống xa trung tâm) chịu phơi nhiễm cao hơn khoảng 30-35%.
Không chỉ dưới lòng đất, khu dân cư Cobble Hill (Brooklyn, New York) cũng bị bụi bê tông bao phủ từ một cơ sở tái chế do Sở Giao thông Thành phố quản lý. Nhà máy tạm thời này đã hoạt động suốt nhiều năm, khiến cư dân phải bật máy lọc không khí 24/7 và nhiều người mắc bệnh hô hấp.
Tại bang California, hồ nội sinh Salton đang thu hẹp nhanh, để lộ lớp bùn đáy chứa asen (chất độc có thể gây ung thư) cùng selen (nguyên tố vi lượng nhưng trở nên độc hại khi tích tụ quá mức) và dư lượng thuốc trừ sâu, tạo thành nguồn bụi độc phát tán ra môi trường. Gió sa mạc cuốn bụi độc phát tán rộng, khiến Hạt Imperial có tỷ lệ trẻ em nhập viện vì hen suyễn gấp đôi trung bình bang. Dự báo đến năm 2030, hồ có thể mất ba phần tư thể tích, mỗi ngày phát tán hàng trăm tấn bụi. Hiện tượng tương tự cũng xuất hiện ở Iran, Kazakhstan và nhiều vùng khô hạn khác khi khí hậu nóng lên và nguồn nước cạn kiệt.
Nhiều đô thị khô hạn ở Mỹ hứng chịu các “bão bụi đối lưu”, những đợt gió mạnh kéo dài vài phút nhưng làm nồng độ bụi tăng vọt, có lúc tại Texas và Arizona vượt 2.000 microgam/m3, cao gấp 40 lần mức trung bình ngày.
Trên quy mô toàn cầu, bụi khoáng (loại bụi từ đất và cát) chiếm tới 40% lượng bụi mịn ở các siêu đô thị khô hạn. Nghiên cứu năm 2025 của Trung tâm Nghiên cứu Trái đất châu Âu cho thấy, tại Cairo (Ai Cập), Riyadh (Ả Rập Xê Út) và New Delhi, nồng độ bụi khoáng có thể đạt 80 microgam/m3, làm Chỉ số chất lượng không khí (AQI) tăng thêm 50-80 đơn vị. Bụi khoáng mang theo kim loại nặng, muối và hợp chất độc hại, gây tổn thương phổi, tim mạch và giảm hiệu suất năng lượng Mặt trời. Một nghiên cứu tổng hợp đăng trên tạp chí Environment International cho thấy, hơn 60% thành phố trên thế giới bị ô nhiễm nặng cadimi (kim loại độc hại có thể gây tổn thương thận và ung thư) và hơn 30% ô nhiễm asen, trong đó trẻ em là nhóm chịu ảnh hưởng nghiêm trọng nhất.
Hướng tới những thành phố trong lành
Trước tốc độ đô thị hóa và biến đổi khí hậu, nhiều quốc gia đang chuyển từ đối phó ngắn hạn sang quản lý không khí dựa trên quy hoạch và dữ liệu. Trung Quốc thực hiện “Kế hoạch không khí sạch” từ năm 2013, đầu tư mạnh vào năng lượng tái tạo và đóng cửa hàng nghìn nhà máy xi măng, luyện thép, giúp nồng độ bụi PM2.5 ở Bắc Kinh giảm hơn 50% sau một thập kỷ. Hàn Quốc vận hành hệ thống cảnh báo bụi mịn tự động, khi chỉ số vượt ngưỡng sẽ hạn chế xe cá nhân, tạm dừng công trình và phát khẩu trang miễn phí cho học sinh.
Tại châu Âu, Hà Lan và Đức kiểm soát bụi giao thông bằng vật liệu phanh ít tạo bụi, xe điện có phanh tái sinh và xe rửa đường chuyên dụng. London áp dụng vùng phát thải cực thấp, thu phí cao với xe ô nhiễm và mở rộng làn xe đạp, giúp giảm đáng kể bụi trong không khí. Ở châu Á, Singapore phát triển mô hình “thành phố trong vườn” với cây xanh phủ khắp, còn Tokyo lát đường bằng vật liệu thấm nước để giảm bụi và chống ngập.
Tại Bắc Âu, Copenhagen (Đan Mạch) và Oslo (Na Uy) đẩy mạnh giao thông xanh, trong đó hơn một nửa dân Copenhagen đi làm bằng xe đạp, còn Oslo cấm xe diesel vào trung tâm khi ô nhiễm tăng cao. Ở Bắc Mỹ, Vancouver (Canada) và Portland (Mỹ) xây dựng mạng cảm biến Internet vạn vật (IoT) giám sát bụi mịn theo thời gian thực, giúp xác định điểm ô nhiễm “nóng” và điều chỉnh kịp thời.
Với các vùng khô hạn, Israel và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất phục hồi đất ngập nước và trồng cây chịu hạn để cố định cát. Theo Tiến sĩ Maria Neira - Giám đốc Sức khỏe môi trường của WHO, “mỗi đô thị cần coi bầu không khí sạch là một phần của hạ tầng thiết yếu, ngang hàng với điện, nước và giao thông”.
Bên cạnh đó, công nghệ đang trở thành công cụ đắc lực: Bắc Kinh và Seoul sử dụng máy bay không người lái phun nước hoặc hóa chất kết dính để hút bụi, còn Liên minh châu Âu thử nghiệm “đường phố thông minh” có vật liệu tự phân hủy bụi dưới ánh sáng mặt trời. Nhiều thành phố như Los Angeles và Paris cũng công khai bản đồ rủi ro ô nhiễm, ưu tiên trồng cây và xây công viên tại khu vực thu nhập thấp.
Bụi mịn thách thức khả năng quản lý và tầm nhìn phát triển bền vững của các đô thị. Một thành phố đáng sống phải là nơi người dân được hít thở bầu không khí trong lành giữa không gian xanh và giao thông thân thiện với môi trường.
