Thúc đẩy thực thi quyền sao chép văn minh
Trong hệ sinh thái sáng tạo, “quyền sao chép” được xem là quyền nền tảng nhất trong nhóm quyền tác giả. Tuy nhiên, tại Việt Nam, quyền này đang bị xâm phạm một cách phổ biến và tinh vi, khiến thiệt hại không chỉ dừng ở con số kinh tế, mà còn là sự suy giảm niềm tin vào công bằng sáng tạo.
Vi phạm tràn lan
Trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, nhu cầu tiếp cận và sử dụng các tài liệu phục vụ học tập, nghiên cứu, sáng tạo đang ngày càng lớn. Thế nhưng, song hành với đó là thực trạng vi phạm quyền sao chép diễn ra khá phổ biến do nhận thức của một bộ phận người dùng còn hạn chế. Những hành vi vi phạm bản quyển đang làm xói mòn giá trị của lao động trí tuệ và tạo ra môi trường sáng tạo thiếu công bằng.
Theo thống kê của Thư viện Quốc gia Việt Nam, hành vi sao chép tài liệu và xuất bản phẩm trái phép chiếm tỷ lệ cao, đặc biệt trong môi trường học đường và hoạt động số hóa tài liệu. Việt Nam hiện nằm trong nhóm 5 quốc gia có tỷ lệ sử dụng nội dung vi phạm cao nhất châu Á, với khoảng 59% người tham gia khảo sát thừa nhận từng truy cập nội dung vi phạm bản quyền.
Thiệt hại kinh tế do vi phạm bản quyền số tại Việt Nam là không nhỏ cho các lĩnh vực. Trong đó, chủ yếu trong các lĩnh vực phim ảnh, âm nhạc và xuất bản. Tổn thất này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của tác giả, mà còn làm giảm sức sáng tạo của xã hội, thất thu ngân sách và hạn chế năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nội dung hợp pháp.
Trong lĩnh vực biểu diễn nghệ thuật, tình trạng xâm phạm quyền tác giả đang ngày càng diễn biến phức tạp, với nhiều hình thức tinh vi hơn, trải rộng từ các chương trình trong nước đến những show quốc tế. Không ít đơn vị tổ chức biểu diễn vẫn chưa có ý thức đầy đủ về trách nhiệm pháp lý và đạo đức trong việc trả tiền bản quyền. Việc chậm trễ hoặc né tránh nghĩa vụ này đã gây ra nhiều khó khăn cho các trung tâm quản lý quyền tác giả cũng như cho chính các nghệ sĩ, nhạc sĩ – những người sáng tạo nên giá trị tác phẩm.
Ở mảng điện ảnh, vấn đề vi phạm bản quyền cũng trở thành nỗi lo thường trực. Gần đây, trên các nền tảng mạng xã hội như Facebook, TikTok… xuất hiện tràn lan các video “bình luận phim” trá hình. Dưới dạng trích đoạn ngắn hoặc tổng hợp dài vài phút, những video này vô tình (hoặc cố ý) tiết lộ nội dung chính của tác phẩm, làm giảm đáng kể sức hút của phim tại rạp. Hậu quả là các nhà sản xuất chịu thiệt hại nặng nề về doanh thu, còn môi trường sáng tạo điện ảnh thì bị ảnh hưởng về lâu dài.
Luật sư Hoàng Tùng - Trưởng Văn phòng Luật sư Trung Hòa (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) cho rằng, ý thức xã hội về bản quyền trong nhiều đơn vị, cá nhân còn thấp, đặc biệt là thói quen sử dụng nội dung miễn phí, từ phim, nhạc đến phần mềm, mà không quan tâm đến nguồn gốc hay tính hợp pháp của tác phẩm đó. Hiện pháp luật đã có những quy định liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ, song việc thực thi còn chưa hiệu quả. Việc xử phạt và mức xử phạt chưa đủ sức răn đe khiến nhiều tổ chức, cá nhân vẫn ngang nhiên vi phạm. Ngoài ra còn do các yếu tố khác như thách thức từ công nghệ và môi trường số; lợi ích kinh tế và sự cạnh tranh từ các nền tảng.
Hoàn thiện hành lang pháp lý
Trước thực trạng vi phạm bản quyền, nhiều chuyên gia nhận định, việc nhanh chóng xây dựng một giải pháp toàn diện nhằm tăng cường niềm tin và nâng cao hiệu quả thực thi quyền sao chép là yêu cầu cấp thiết. Bởi đây chính là nền tảng quan trọng bảo đảm cho sự phát triển bền vững và hội nhập sâu rộng của nền kinh tế sáng tạo Việt Nam.
Việt Nam hiện là thành viên của 8 điều ước quốc tế đa phương về quyền tác giả, quyền liên quan; đã ký kết 2 hiệp định song phương với Hoa Kỳ và Thụy Sĩ về bản quyền và sở hữu trí tuệ, cùng 15 hiệp định thương mại tự do có nội dung bảo hộ quyền tác giả, quyền liên quan…
Bà Nguyễn Thị Ngọc Hà - Phó Trưởng phòng Quản lý và Hợp tác quốc tế về quyền tác giả, quyền liên quan (Cục Bản quyền tác giả) cho biết, trong kỷ nguyên số, tri thức và sáng tạo là tài sản quý giá của quốc gia. Quyền sao chép là công cụ pháp lý quan trọng để bảo vệ, quản lý và khai thác thương mại tài sản trí tuệ một cách công bằng, minh bạch, tạo động lực phát triển kinh tế sáng tạo. Thời gian tới, Cục Bản quyền tác giả sẽ tiếp tục đồng hành cùng các tổ chức đại diện tập thể như VIETRRO trong việc hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực thực thi, hỗ trợ pháp lý cho người sáng tạo và thúc đẩy chuyển đổi số trong công tác quản lý bản quyền.
Đồng quan điểm, ông Hoàng Trọng Quang - Chủ tịch Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam cho biết, thực thi quyền sao chép không chỉ là bảo vệ quyền của người sáng tạo, mà còn là điều kiện tiên quyết để thúc đẩy lưu thông tri thức hợp pháp, nuôi dưỡng sáng tạo và xây dựng nền văn hóa tôn trọng giá trị trí tuệ. Trong bối cảnh xã hội trước đây còn ít hiểu biết về quyền sao chép, Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam đã kiên trì đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật và nâng cao nhận thức cộng đồng. Khác với trước đây, hiện nay, quyền sao chép đã được nhắc đến trong văn bản pháp lý, các diễn đàn học thuật và trong ý thức của xã hội. Thúc đẩy thực thi quyền sao chép không chỉ bảo vệ người sáng tạo, mà còn góp phần hình thành nền kinh tế sáng tạo và văn hóa học tập tại Việt Nam.
