Kinh tế xanh và chuyển dịch việc làm
Kinh tế xanh đang trở thành hướng tăng trưởng mới của các nền kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này chỉ có thể bền vững khi bài toán về việc làm và tài chính được giải quyết đồng thời. Dù dòng vốn đầu tư vào năng lượng sạch đã lên tới hàng nghìn tỷ đô la Mỹ, nhiều quốc gia đang phát triển vẫn gặp khó vì hạn chế về thể chế, hạ tầng và chuỗi cung ứng, khiến cơ hội việc làm xanh chưa lan tỏa như mong đợi.
Việc làm nở rộ nhưng vẫn thiếu công bằng
Tại cuộc họp thường niên của Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) năm 2025, nhiều chuyên gia cho rằng cấu trúc tài chính toàn cầu hiện nay vẫn chưa giúp các nước thu nhập thấp và trung bình tiếp cận dễ dàng nguồn vốn cho phát triển xanh. Ông Avinash Persaud - Cố vấn đặc biệt về biến đổi khí hậu của Ngân hàng Phát triển Liên Mỹ (IDB), nhận định: “Phát triển không thể tách rời giữa khí hậu, thiên nhiên và việc làm. Khi lập chiến lược phát triển, chúng ta phải tính đến các cú sốc khí hậu”.
Đầu tư toàn cầu vào năng lượng sạch được dự báo vượt 3 nghìn tỷ USD, riêng năng lượng tái tạo chiếm khoảng 2 nghìn tỷ USD. Tuy nhiên, không phải quốc gia nào cũng đủ năng lực tiếp nhận dòng vốn này do hạn chế về thể chế, hạ tầng và tín nhiệm tài chính, trong khi các nhà đầu tư lại yêu cầu điều kiện khắt khe về xếp hạng tín dụng và ổn định ngoại hối.
Cùng lúc, việc làm xanh đang gia tăng mạnh mẽ. Báo cáo của Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế (IRENA) và Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho biết tính đến năm 2023, toàn cầu có 16,2 triệu việc làm trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, tăng gấp đôi so với năm 2012. Trong đó, năng lượng mặt trời chiếm gần một nửa, tiếp đến là nhiên liệu sinh học, thủy điện và năng lượng gió. Trung Quốc hiện dẫn đầu với 7,4 triệu việc làm xanh, chiếm 45% toàn cầu.
Báo cáo Tương lai việc làm 2025 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) dự báo thế giới sẽ tạo ra 170 triệu việc làm mới trong thập kỷ này, song cũng mất đi 92 triệu việc làm cũ, tương đương mức tăng ròng 78 triệu việc làm. Các ngành tăng trưởng nhanh nhất gồm nông nghiệp bền vững, hạ tầng xanh, năng lượng tái tạo, logistics và công nghệ số. Riêng lĩnh vực nông nghiệp được dự báo tăng thêm 34 triệu việc làm vào năm 2030.
Tuy nhiên, “nghịch lý xanh” vẫn hiện hữu. Trung Quốc, dù đặt mục tiêu giảm phát thải và nâng tỷ trọng năng lượng phi hóa thạch lên hơn 30% vào năm 2035, vẫn phải duy trì các ngành công nghiệp truyền thống để bảo đảm an ninh năng lượng.
Tạp chí Nature nhận định, chuyển đổi xanh đòi hỏi sự công bằng trong quá trình tái cấu trúc kinh tế - xã hội. Việc khai thác nguyên liệu cho pin hay tuabin gió, nếu thiếu quản lý, có thể gây tổn hại môi trường và cộng đồng địa phương. Theo ILO, hiện 58% lao động toàn cầu làm việc trong khu vực phi chính thức, tỷ lệ phụ nữ tham gia lực lượng lao động thấp hơn nam giới 24 điểm phần trăm, và nếu xu hướng này không thay đổi, phải mất 100 năm thế giới mới có thể xóa bỏ khoảng cách thu nhập theo giới.
Gỡ nút thắt về vốn, kỹ năng và công bằng
Các tổ chức tài chính quốc tế cần rời khỏi vai trò “quan sát viên”, chủ động tham gia giảm rủi ro, hỗ trợ thể chế và mở rộng dòng vốn cho các dự án xanh tại các nước đang phát triển. Những sáng kiến như ReInvest+ của IDB kết nối nguồn vốn lớn với dự án địa phương và giảm rủi ro ngoại hối hay Sáng kiến Bridgetown do Chính phủ Barbados khởi xướng, với cơ chế nợ linh hoạt và điều khoản tạm hoãn trả nợ khi xảy ra thiên tai, là những mô hình tiêu biểu cần được nhân rộng trên toàn cầu.
Song song với cải cách tài chính, việc làm phải trở thành trọng tâm của chính sách khí hậu. Theo cách tiếp cận lấy con người làm trung tâm mà IRENA và ILO đề xuất, tạo việc làm bền vững phải là thước đo thành công của chuyển đổi xanh chứ không chỉ là số lượng công trình năng lượng sạch được xây dựng.
WEF dự báo 39% kỹ năng nghề nghiệp hiện nay sẽ thay đổi vào năm 2030, đòi hỏi các quốc gia đẩy nhanh chương trình đào tạo lại và nâng cao tay nghề cho người lao động. Những chứng chỉ nghề về lắp đặt, vận hành hệ thống năng lượng tái tạo, quản lý năng lượng trong tòa nhà hay điều hành lưới điện thông minh cần được chuẩn hóa và phổ biến rộng rãi. Ở khu vực nông thôn, mô hình điện mặt trời độc lập kết hợp khởi nghiệp nhỏ cho phụ nữ và thanh niên có thể vừa mở rộng năng lượng sạch, vừa tạo sinh kế bền vững.
Để nhân rộng cơ hội việc làm, các quốc gia cần phát triển chuỗi cung ứng xanh trong nước. Quốc gia nào tự xây dựng được năng lực sản xuất, lắp ráp và bảo trì thiết bị năng lượng tái tạo thay vì chỉ nhập khẩu sẽ thu được lợi ích việc làm lớn hơn. Điều này đòi hỏi chính sách công nghiệp thông minh, gắn ưu đãi thuế và tín dụng với điều kiện chuyển giao công nghệ và đào tạo nhân lực.
Cuối cùng, bảo đảm công bằng phải là mục tiêu xuyên suốt của chuyển đổi xanh. Các quốc gia cần đặt chỉ tiêu rõ ràng về tỷ lệ phụ nữ, thanh niên và nhóm yếu thế trong lực lượng lao động xanh; mở rộng an sinh xã hội cho người bị ảnh hưởng; đồng thời, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ tham gia chuỗi giá trị năng lượng tái tạo. Chương trình Toàn cầu về Việc làm và An sinh xã hội cho Chuyển đổi công bằng của ILO là khuôn khổ quan trọng giúp các chính phủ định hướng chính sách trong giai đoạn chuyển đổi này.
Chuyển đổi xanh gắn liền với công nghệ và khí thải cũng như với con người và sinh kế. Dòng vốn hàng nghìn tỷ đô la chỉ có giá trị khi được sử dụng theo cách mang lại cơ hội công bằng cho mọi người.
