Giảm tác hại thuốc lá: Hướng đi cần thiết để không ai bị bỏ lại phía sau
Mỗi năm, thế giới vẫn ghi nhận khoảng 7 triệu ca tử vong liên quan đến các bệnh do hút thuốc lá. Dù Công ước khung về kiểm soát thuốc lá (FCTC) của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã đạt được một số thành tựu trong hai thập kỷ qua, các chuyên gia y tế cho rằng đã đến lúc cần mở rộng cách tiếp cận, đưa giảm tác hại thuốc lá trở thành một phần trong chiến lược kiểm soát toàn diện để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
Giảm tác hại: Nền tảng đã được WHO xác lập tại Công ước FCTC
Giảm tác hại là một trong ba trụ cột được WHO đề xuất cho chiến lược kiểm soát thuốc lá ngay từ khi Công ước FCTC ra đời, bên cạnh giảm cung và giảm cầu. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi, trụ cột này chưa được nhìn nhận đúng mức, đặc biệt tại khu vực châu Á – nơi chiếm tới 70% người hút thuốc lá điếu toàn cầu và có tỷ lệ tử vong cao do các bệnh liên quan đến thuốc lá.
Theo GS. Tikki Pang – nguyên Giám đốc WHO, việc chưa tích hợp đầy đủ chiến lược giảm tác hại vào chính sách kiểm soát thuốc lá là một trong những nguyên nhân khiến tiến độ cải thiện sức khỏe cộng đồng chậm lại. Ông cho rằng, để không ai bị bỏ lại phía sau, cần tạo điều kiện cho người hút thuốc tiếp cận các giải pháp thay thế ít gây hại hơn, dựa trên bằng chứng khoa học và có sự giám sát chặt chẽ.
Nhiều chuyên gia quốc tế cũng đồng tình với quan điểm này. Ông Clive Bates – cựu Giám đốc tổ chức Action on Smoking and Health (Anh) – cùng Liên minh Bảo vệ Người nộp thuế (TPA) đã kêu gọi FCTC xem xét vai trò của các sản phẩm không khói có tiềm năng giảm tác hại như thuốc lá nung nóng (TLNN) và các sản phẩm không đốt cháy khác, vốn đã cho thấy hiệu quả trong việc hỗ trợ người hút thuốc chuyển đổi hành vi.
Tại Hoa Kỳ, Bộ trưởng Y tế Robert F. Kennedy Jr. khẳng định rằng nicotine không phải là nguyên nhân gây ung thư, mà chính khói thuốc lá điếu mới là yếu tố gây hại nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng. Ông nhấn mạnh rằng, nếu được quản lý đúng cách, các sản phẩm thay thế không khói thuốc có thể tồn tại song song với các biện pháp bảo vệ giới trẻ, góp phần giảm thiểu tác hại cho người hút thuốc trưởng thành.
Một số sản phẩm TLNN đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cho phép tiếp thị với tên gọi “sản phẩm thuốc lá điều chỉnh mức độ nguy cơ” (MRTP), vì sản phẩm giảm đáng kể hàm lượng các chất gây hại lên cơ thể so với thuốc lá điếu. Điều này mở ra kỳ vọng rằng các sản phẩm thay thế có thể mang lại lợi ích cho người hút thuốc và sức khỏe cộng đồng nói chung, nếu được sử dụng bởi đúng đối tượng và kiểm soát trong khuôn khổ chính sách phù hợp.
Do vậy, trước thềm Hội nghị các Bên về kiểm soát thuốc lá trên toàn cầu (COP11), các chuyên gia cho rằng cần mở rộng cách tiếp cận, đưa khái niệm giảm tác hại trở thành một giải pháp y tế công cộng bổ trợ song hành cùng các biện pháp hiện hành, nhằm giúp giảm thiểu số người tử vong do các bệnh về hút thuốc lá.
Ngoài ra, tổ chức CAPHRA (Liên minh những người ủng hộ giảm hại thuốc lá châu Á - Thái Bình Dương) cũng đã nhiều lần đề nghị được tham gia vào các cuộc thảo luận tại COP và kêu gọi đổi mới tầm nhìn trong kiểm soát thuốc lá. Bà Nancy Loucas – Điều phối điều hành của CAPHRA nhấn mạnh rằng, người trưởng thành đang sử dụng các sản phẩm nicotine thay thế thuốc lá điếu có thể mang lại “những hiểu biết vô giá” cho tiến trình xây dựng chính sách.
Hiệu quả thực tiễn từ chiến lược giảm tác hại
Kinh nghiệm thực tế từ các nước đã áp dụng chiến lược giảm tác hại bằng các sản phẩm nicotine thay thế thuốc lá điếu đang ghi nhận những tín hiệu tích cực.
Tại châu Âu, bằng chính sách khuyến khích chuyển đổi từ thuốc lá truyền thống sang các sản phẩm nicotine không đốt cháy ít độc hại hơn, Thụy Điển gần đạt được mục tiêu trở thành “Quốc gia không khói thuốc” đầu tiên trên thế giới khi chỉ còn 4,5% người trưởng thành hút thuốc lá truyền thống vào cuối năm 2024.
Tại châu Á, kể từ khi hợp pháp hóa TLNN vào năm 2014, doanh số thuốc lá điếu của Nhật Bản được ghi nhận đã giảm hơn 52% chỉ trong vòng một thập kỷ, đồng thời tỷ lệ hút thuốc cũng giảm mạnh từ 31,7% vào năm 2000 xuống còn 19,4% trong năm 2024. Song song đó, doanh số TLNN tăng lên ở bộ phận những người đã hút thuốc lá điếu trước đó chuyển đổi sang (không bao gồm người chưa hút thuốc).
Ở khu vực Thái Bình Dương, tỷ lệ hút thuốc hàng ngày ở New Zealand đã giảm từ 16,4% năm 2011 xuống còn 6,9% năm 2024 trong bối cảnh TLNN được cung cấp hợp pháp tại quốc gia này. Mới đây, Chính phủ nước này đã tiếp tục gia hạn chính sách giảm 50% thuế tiêu thụ đặc biệt cho TLNN đến tháng 7/2027 (thay vì 7/2025 như kế hoạch ban đầu) nhằm tạo thêm cơ sở dữ liệu đánh giá toàn diện về tiềm năng giảm tác hại của sản phẩm.
Tại Mỹ, Bộ trưởng Y tế Kennedy cũng cho hay, quốc gia này đang đẩy nhanh quy trình thẩm định cho các sản phẩm thuốc lá không khói nhằm tăng cường thúc đẩy cơ hội giảm tác hại cho người hút thuốc trưởng thành. Ở cấp tiểu bang, một số bang như Alabama, Mississippi đã triển khai chính sách thuế mới đối với TLNN, với mức điều chỉnh thấp hơn so với thuốc lá điếu dao động từ 1,25-1,7 cent trên mỗi đơn vị để khuyến khích các lựa chọn thay thế an toàn hơn so với tiếp tục sử dụng thuốc lá điếu truyền thống. Các tiểu bang khác như Iowa, Florida, Oklahoma, Tennessee… cũng đang xem xét các đề xuất điều chỉnh mức thuế tương tự cho TLNN.
Theo nguyên Giám đốc WHO Tikki Pang, ước tính chiến lược giảm tác hại có thể góp phần giảm từ 3-4 triệu ca tử vong liên quan đến thuốc lá vào năm 2060. Do vậy, các chuyên gia kỳ vọng cuộc họp COP11 sắp tới sẽ thành lập một nhóm công tác để thảo luận công khai và công tâm về tiềm năng của trụ cột giảm tác hại đối với việc cải thiện chất lượng cuộc sống cho những người hút thuốc chưa thể cai.
